ДНЕВНИКИ, или Польская история, Енджей КИТОВИЧ [PIW 1971]

Tytuł: PAMIĘTNIKI, czyli Historia Polska, seria wydawnicza - „Biblioteka Pamiętników Polskich i Obcych”.

Autor: Jędrzej KITOWICZ, tekst opracowała i wstępem poprzedziła Przemysława MATUSZEWSKA, komentarz Zofii LWINÓWNY.

Wydawca: Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, wydanie I. 806 stron, zdjęcia we wklejkach, oprawa twarda płócienna z obwolutą), format 15x21 cm.

Stan dobry - brak obwoluty; ogólne podniszczenie i zabrudzenia okładki oraz środka (obwoluta zastępcza – kolorowa kserokopia) – poza tym stan OK.

„PAMIĘTNIKI, czyli Historia Polska”. Wstęp: KITOWICZ żyje w świadomości narodowej jako autor jednego dzieła – „Opisu obyczajów”. O tym, że zostawił jeszcze inne pamiętniki, wiedzą tylko zawodowi szperacze. Były one wprawdzie drukowane, ale - po raz ostatni przeszło 80 lat temu. I to w sposób bynajmniej nie przynoszący sławy XIX-wiecznym edytorom ani zachęcający do lektury. A szkoda! Bo niesłusznie zapomniane „PAMIĘTNIKI” Kitowicza to przede wszystkim rzecz „do czytania”, to barwna opowieść o czasach AUGUSTA III i STANISŁAWA AUGUSTA. Warto przypomnieć ją czytelnikom, a właściwie przedstawić na nowo, z nowego punktu widzenia.

Na twórczość pamiętnikarską patrzymy dziś nieco inaczej, niż to było w zwyczaju jeszcze do niedawna. Tą pograniczną gałęzią piśmiennictwa zainteresowała się wreszcie na serio nauka o literaturze. Powstają monografie i studia historycznoliterackie poświęcone pamiętnikarzom staropolskim, uwzględniające w szerokim zakresie ich warsztat pisarski. Niektóre właściwości relacji pamiętnikarskiej stały się nawet przedmiotem analizy teoretycznej. Jednym słowem, wytworzył się klimat sprzyjający bardziej wszechstronnej ocenie pamiętników.

Dotychczas były one traktowane niemal wyłącznie jako źródła wiedzy o faktach historycznych. Wartość pamiętnika mierzono stopniem prawdomówności jego autora, zasięgiem obserwacji, jakie mógł czynić, umiejętnością prawidłowego wiązania przyczyn i skutków. Jeżeli z tymi zaletami (niezbędnymi u historyka) łączył jeszcze zdolność zajmującego opowiadania - mógł liczyć na wysoką lokatę w kategorii pisarzy historycznych. Ale gdzież taki ideał? W praktyce tak się najczęściej składało, że im ciekawszy pisarz, tym większy łgarz (exemplum PASEK). Nie pozostawało nic innego jak odstąpić go literaturoznawcom. Jako przypadek specjalny, wyjątkowy, potwierdzający regułę, w myśl której pamiętnikarstwo było domeną badań przede wszystkim historycznych.

Podobnie było i z KITOWICZEM. Szukając w jego dziełach głównie wiadomości o epoce, dostrzegano zarazem talent narracyjny „przyjemnego gaduły, w którego ustach prawda i fałsz, rzecz ważna i obojętna wdzięku nabiera”. Gdy z biegiem czasu i rozwojem wiedzy historycznej rosła liczba owych fałszów i nieścisłości, które można by udowodnić Kitowiczowi, zarysował się z całą ostrością problem: jak zakwalifikować jego pisarstwo. Władysław Konopczyński zajął stanowisko najbardziej skrajne, odmawiając pismom Kitowicza wartości historycznej w artykule zatytułowanym wymownie. Szkoda, że to nie powieść. Większość, jednakże piszących o Kitowiczu usiłowała wybronić go jako historyka, choćby tylko na podstawie niezastąpionego dzieła o obyczajach, a kosztem mniej znanych „PAMIĘTNIKÓW”. I tak właśnie utarła się opinia o zasadniczym przeciwieństwie tych dwóch dzieł: w szczęśliwą godzinę zrodzonego „OPISU” i „PAMIĘTNIKÓW”, określanych pogardliwie jako „nieplewiony bróg luźnie zebranych wiadomości różnej wartości dziejopisarskiej”.

Co ciekawsze, hierarchia ustalona według kryterium przydatności źródłowej obu dzieł znalazła odpowiednik w ich ocenie estetycznej. Podkreśla się zwartą, przemyślaną kompozycję „OPISU” - znowu w przeciwstawieniu do chaotycznego (lub w najlepszym wypadku kronikarskiego) toku narracji w „PAMIĘTNIKACH”. Czy jednak istotnie dzieli je aż taka przepaść? Czy raczej przekonanie o wyższości „OPISU” nad „PAMIĘTNIKAMI” także w zakresie wartości literackich należy złożyć na karb uprzywilejowanej pozycji dzieła o obyczajach w dotychczasowym stanie badań i wydań?

Podwaliny sławy literackiej Kitowicza założył niewątpliwie Karol Sienkiewicz. To on upomniał się w 1839 r., aby tego pamiętnikarza „policzyć do lepszych pisarzów z wieku Stanisława Augusta”. On też pierwszy sformułował opinię, że spośród pism Kitowicza „najlepszym, najobszerniejszym, najznakomitszym jest „Opisanie zwyczajów i obyczajów polskich za AUGUSTA III”. Nie była to zresztą opinia gołosłowna[...]

Historia Polski z lat 1743-1773, napisana przez obserwatora wydarzeń, człowieka poinformowanego i potrafiącego analizować. Obok spraw ogólnokrajowych dziejących się w Polsce pod panowaniem AUGUSTA III i STANISŁAWA AUGUSTA PONIATOWSKIEGO, autor zamieścił wiele obserwacji obyczajowych, kulturalnych i politycznych. Obraz dziejów Polski w ostatnich latach przedrozbiorami.

Spis treści - patrz foto.

- Polecam!