Анатомия призрака (Политическая экономия реального социализма), Ален БЕЗАНСОН

Tytuł: Anatomia widma (Ekonomia polityczna realnego socjalizmu).

Autor: Alain BESANÇON, przełożył Władysław DOROŃ.

Wydawca: Wydawnictwo KRĄG [wydawnictwo II obiegu], Warszawa 1984. 55 stron, schemat we wklejce, oprawa miękka, format 14,5x20,5 cm.

Stan dobry - ogólne podniszczenie i zabrudzenia okładki oraz środka – poza tym stan OK.

Alain BESANÇON (ur. w 1932 roku) wykładowca historii kultury rosyjskiej w paryskiej Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, publicysta polityczny i sowietolog, autor kilkunastu książek poświęconych dziejom Rosji i metodologu nauk humanistycznych, spośród których największe uznanie zdobyły „Le Tsarevitch immolé” (1967), „Education et societé en Russie” (1974), „Être Russe au XIXe siècle” (1974), „Les origines intellectuelles du léninisme” (1977).

„Anatomia widma” — znakomicie naszkicowany obraz gospodarki sowieckiej — jest najważniejszym, obok „Krótkiego traktatu sowietologicznego” (1976), politycznym tekstem BESANÇONA. Opublikowana po raz pierwszy w 1981 roku nie straciła, mimo upływu dziesięciu lat, swoich najważniejszych walorów — zaskakujących, ostrych sądów oraz logicznej argumentacji.

„Anatomia widma (Ekonomia polityczna realnego socjalizmu)”. Od redakcji wydania polskiego - Literatura na temat gospodarki krajów bloku radzieckiego /przemyślnie nazwanych przez propagandzistów krajami „realnego socjalizmu”/ jest dzisiaj trudna do ogarnięcia i co roku powiększa się o setki, jeśli nie tysiące nowych pozycji. Książka Alaina BESANÇONA nie jest, wbrew pozorom, jedną z nich. Autor, jeden, z najlepszych w świecie zachodnim znawców Rosji i ZSRR, odżegnuje się od „naukowej” ekonomii politycznej. Co więcej, miejscami drwi sobie z niej, czynią adresatem swych kąśliwych uwag tych wszystkich naukowców i ekspertów, którzy w gospodarce komunistycznej widzą gospodarkę jak każda inna, tyle że - z takich czy innych powodów - dużo mniej sprawną. Przekonaniu takiemu, trzeba to powiedzieć, ulega zresztą nie tylko zachodnia opinia publiczna i to łącznie z przeciwni kann komunizmu, ale także znaczna część mieszkańców krajów „realnego socjalizmu”.

Rozumowanie Autora może miejscami wydawać się zaskakujące, lecz oparte jest ono o przenikliwą obserwację faktów, procesu histerycznego i meandrów ideologii. Cały logiczny wywód BESANÇONa zmierza do odarcia czytelnika ze złudzeń żywionych na temat mechanizmów gospodarki komunistycznej.

Jednym z tych monstrualnych złudzeń jest przekonanie, że gospodarkę „realnego socjalizmu” można przedstawić przy pomocy liczb, że są one wprawdzie zafałszowane, bądź zatajane, ale kiedyś szacunki zostaną zweryfikowane. Wielu najbardziej nawet sceptycznym uczestnikom rozmaitych dyskusji poświęconych tej tematyce nie przychodzi do głowy, że aby fałszować dane, muszą one najpierw istnieć, tymczasem w socjalizmie po prostu ich niema. I dotyczy to nie tylko ZSRR, ale i innych krajów bloku, w tym także Polski. Już w przedsiębiorstwach wypisuje się fikcyjne raporty, by rzeczywistość nagiąć do wymogów planu, fikcyjne są wszelkie wskaźniki oparte na cenach, wartości itp., ponieważ jednym pociągnięciem pióra zmienia się relacje cen. Tak np. w polskiej hucie aluminium koszt produkcji można obliczyć według trzech rozmaitych cen energii elektrycznej - ceny państwowej, ceny specjalnej dla układów uprzywilejowanych oraz ceny rynkowej, tzn. takiej, jaką płaci prywatny konsument energii. Nie trzeba dodawać, że wyniki obliczeń są różne. Nikt nie jest poza tym w stanie oszacować marnotrawstwa, czasu spędzonego bezczynnie w halach fabrycznych, przeciętnych zarobków /bo rejestruje się tylko płace/. Nieprzeliczalne w pieniądzu, ani innym mierniku są przywileje niestania w kolejkach, korzystania z dobrej opieki lekarskiej, niskopłatnego, a luksusowego odpoczynku. W socjalizmie cena nie jest ceną, budżet - budżetem, wydajność - wydajnością. Na wszelkie pytania dotyczące zysku, kosztów produkcji, rentowności, zawsze trzeba zaczynać odpowiedź od sakramentalnych słów: „to zależy...”, „zależy, jak liczyć...”. Najlepiej nie liczyć w ogóle - mówi nam Alain BESANÇON, przestrzegając przed wejściem w zaczarowany krąg fikcji. Co prawda, ekonomiści nigdy się z tym nie pogodzą, bo przyjęcie takiego stanowiska pozbawiłoby ich racji wykonywania zawodu.

Drugim wielkim złudzeniem, może już nie tak powszechnie podzielanym, jest tłumaczenie rzeczywistości krajów bloku niedostosowaniem praktyki do założeń teoretycznych. Dla wyznawców tego poglądu ustrój radziecki po prostu nie jest socjalizmem. Zasady pozostają więc dobre, ale nie zostały zrealizowane. BESANÇON nie podziela takiego złudzenia, toteż nie jest skłonny pocieszać nas, że system radziecki musi runąć, bo jest kosztowny, nieskuteczny i przez to bezsensowny. Może się taki wydawać tylko wtedy, gdy próbuje się do niego zastosować pojęcia stworzone dla opisywania zupełnie innej rzeczywistości, co jest oczywiście błędem. System radziecki jest skuteczny, jest racjonalny, gdyż zapewnia swe trwanie i rozszerzanie się, jest ciągle groźny dla całego świata, a ukształtowany został w myśl podstawowych założeń ideologii socjalistycznej. Jest taki, jaki jest właśnie dlatego, że zdominowała go ideologia. Dogmatom ideologicznym podporządkowane jest wszystko - i polityka, i gospodarka, i człowiek. Ideologia sprawia, że żadne poważniejsze korekty nie wchodzą w rachubę, że wszelkie radykalne zmiany byłyby równoznaczne z obaleniem całego systemu /albo byłby rezultatem jego obalenia/.

Innym wreszcie złudzeniem jest przekonanie o łagodzących skutkach pomocy zachodniej, udzielanej blokowi radzieckiemu. Jakże złowróżbnej aktualności nabrały dziś słowa BESANÇONA /pisane ponad trzy lata temu/ o punkcie krytycznym, który przekroczyła pomoc Zachodu dla ZSRR i od którego nie ma już odwrotu. Autor podnosi wstydliwie zwykle pomijany problem kredytu publicznego, dzięki któremu prywatne firmy mogą osiągać w handlu z krajami komunistycznym znaczne korzyści. O tym, że jest to jeden z czynników nakręcających mechanizm inflacyjny mało mówi się na Zachodzie, gdyż byłoby to źle widziane przez lewicę.

Błyskotliwy esej BESANÇONA nie jest wszakże li tylko opisem rozmaitych złudzeń żywionych przez „naukową ekonomię” odnośnie charakteru gospodarki komunistycznej. Autor proponuje nam w istocie całościowy, koherentny myślowo system interpretacji mechanizmów tej gospodarki. Jeśli wgłębimy się w jego wywody, zmuszeni będziemy przemyśleć na nowo nawet sprawy pozornie dobrze nam znane.

Wizja BESANÇONA do optymistycznych nie należy. Może więc się zdarzyć, że naszym pierwszym naturalnym odruchem będzie chęć odrzucenia jej. Niechętnie bowiem przyjmujemy do wiadomości rzeczy nieprzyjemne i kłopotliwe. Warto na to zwrócić uwagę - może wtedy wola ludzka opanuje rozpędzony, ślepy mechanizm ewolucji świata? [maj, 1984]

Spis treści:

• Fałszywe pewniki;
• Podświadome założenie;
• Cele ostateczne;
• Księżycowa gospodarka;
• Dwie zasady;
• Kompromis;
• Produkcja;
• Sektor I-III;
• Wzajemne stosunki między trzema sektorami;
• Konsumpcja indywidualna;
• Sektor A-C;
• Niekonsekwencje i ich granice;
• Statyka i dynamika;
• Naśladownictwo autentyczne i naśladownictwo symboliczne;
• Piotr Wielki i Lenin;
• Satelici;
• Subwencja zachodnia;
• Socjalizm a wzrost gospodarczy;
• Stabilizatory;
• Towar numer jeden;
• Sprawność gospodarki radzieckiej;
• Ekonomia polityczna?

- Polecam!