Верхняя СИЛЕЗИЯ (часть 1) [Инст. Вестерн 1959]

Tytuł: Górny ŚLĄSK (część 1.), seria wydawnicza – „Ziemie STAROPOLSKI. Tom V. (część 1.)”.

Autor: pod redakcją Zdzisława KACZMARCZYKA, Gerarda LABUDY, Kazimierza PIWARSKIEGO, Mieczysław SUCHOCKIEGO, Zygmunta WOJCIECHOWSKIEGO.

Wydawca: Instytut Zachodni, Poznań 1959. 543 strony, rysunki, zdjęcia w tekście, oprawa twarda płócienna (introligatorska – czołowa okładka oryginalna zachowana), format 17x24 cm.

Stan dobry - ogólne podniszczenie i zabrudzenia okładki oraz środka (oprawa introligatorska – czołowa okładka oryginalna zachowana) – poza tym stan OK.

„Górny ŚLĄSK (część 1.)”. Od Redakcji - Podejmujemy niniejsze wydawnictwo poświęcone Górnemu Śląskowi, jako piątą z kolei monografię Ziem STAROPOLSKI. Zdajemy sobie jasno sprawę z tego, ze dzisiaj stoimy wobec innych zadań niż te, które stały przed redaktorami monografii Dolnego ŚLĄSKA (wydanej w r. 1948) i POMORZA Zachodniego (wydanej w r. 1949 r.), otwierających przed 10 laty serię monografii regionalnych, wydawanych przez Instytut Zachodni. Te pierwsze monografie miały na celu przede wszystkim możliwie rychłe dostarczenie czytelnikowi jak najobfitszych i wszechstronnych wiadomości na temat tych obszarów Ziem Odzyskanych, których spopularyzowanie stanowiło wówczas szczególnie palącą potrzebę społeczną. Z tej też racji monografie te potraktowane były jako prace bardziej popularyzacyjne, pośpiech nie pozwalał na zebranie zbyt szczegółowej dokumentacji, pobieżna bibliografia zastępowała aparat naukowy. Tak pomyślane monografie cel swój w danym okresie spełniły.

Z upływem lat dzielących nas od objęcia Ziem Odzyskanych czytelnik polski stawia wymagania coraz to poważniejsze domagając się monografii regionalnych, które nie tracąc swych walorów estetycznych i swej przystępności, dawałyby bardziej kompletne i więcej pogłębione wiadomości. Monografia Ziemi LUBUSKIEJ (wydana w 1950 r.) oraz WARMII i MAZUR (wydana w 1953 r.) stanowiły już przejście z pozycji publicystycznej na pozycję bardziej naukową, czy naukowopopularną. Niniejsza monografia pomyślana jest również w ten sposób.

Pod względem chronologicznym monografia nasza w zakresie materiałów historycznych sięga po rok 1945, po rok wyzwolenia Górnego ŚLĄSKA spod hitlerowskich rządów kapitalistycznych, po rok, w którym w ślad za wkraczającymi na Górny ŚLĄSK wojskami polskimi i radzieckimi otworzyła się tu nowa epoka w historii — epoka socjalizmu. Omówienie twórczego wysiłku mas pracujących Górnego ŚLĄSKA w dziedzinie budowy socjalizmu przekroczyłoby ramy niniejszej monografii. Udział Górnego ŚLĄSKA w budowie Polski Ludowej wymaga odrębnego i obszernego dzieła. W pewnej mierze postulat ten został spełniony przez wydanie w r. 1957 dzieła pt. „Odbudowa Ziem Odzyskanych (1945-1955)”, stanowiącego tom VI. niniejszego cyklu.

Na ogół w pojęciach czytelnika polskiego Górny ŚLĄSK kojarzy się przede wszystkim z wielkim przemysłem, krajobraz Górnego ŚLĄSKA z krajobrazem przemysłowym, z tysiącami kominów, fabryk, hut i kopalń, olbrzymimi hałdami i niebem spowitym czarnymi chmurami dymów. Obraz ten musimy jednak uzupełnić, by nie był jednostronny. Bo przecież Górny ŚLĄSK to nie tylko Zagłębie węglowe, lecz również obszary rolnicze, prawdziwie „zielony kraj”, teren o niezwykle urozmaiconym krajobrazie i wspaniałej przyrodzie, bujnej, pasjonującej przeszłości, zasobny w piękne zabytki sztuki, co zaś najważniejsze — kraj zamieszkany przez ludność o niezwykłych, na ogół nie znanych i nie docenianych wartościach. Celem niniejszej książki jest pokazanie Górnego ŚLĄSKA w takiej postaci, jakim on był i jest rzeczywiście.

Górny ŚLĄSK jest przede wszystkim pojęciem historycznym. Granice jego nigdy prawie nie były zgodne z granicami podziałów administracyjnych polskich czy czeskich, austriackich czy pruskich. Ponadto teren ten często bywał rozrywany granicami państwowymi. Monografia niniejsza traktuje Górny ŚLĄSK w granicach mających najpoważniejsze pokrycie historyczne, tj. w granicach XIX i początkach XX wieku. Od południa obejmuje on należące dziś do Polski części Górnego ŚLĄSKA dawniej austriackiego (pow. cieszyński i bielski); od północy sięga do pow. kluczborskiego, formalnie dopiero w XIX w. włączonego do obszaru pruskiego wówczas Górnego ŚLĄSKA (rejencja opolska), na zachód sięga po miasto Nysę, podobnie jak Kluczbork, w XIX w. włączoną do Górnego Śląska; na wschodzie granica tej dzielnicy identyczna jest z wielowiekową granicą historyczną oddzielającą ŚLĄSK od MAŁOPOLSKI. Obszar ten w dwudziestoleciu dzielił się na dwie części: polskie województwo śląskie i niemiecki Górny ŚLĄSK (rejencja opolska). Po objęciu całego Górnego Śląska przez Polskę w 1945 r. stał się on przedmiotem podziałów administracyjnych, uzasadnionych słusznymi potrzebami gospodarczymi i administracyjnymi, lecz niezgodnych z podziałami historycznymi. Niezgodne pod tym względem były granice woj. śląsko-dąbrowskiego (1945—1950), obejmującego ŚLĄSK i obszar Zagłębia DĄBROWSKIEGO. Niezgodne z granicami historycznymi są granice współczesne obu województw „górnośląskich”, z których jedno, „opolskie”, obejmuje niektóre powiaty dawniej dolnośląskie (brzeski i namysłowski), drugie zaś, „katowickie", sięga nic tylko po Zagłębie DĄBROWSKIE, ale i po Częstochowę. Jest rzeczą zrozumiałą, że monografia Górnego ŚLĄSKA dążąca do dania pełnego obrazu Górnego ŚLĄSKA, do wyjaśnienia jego historycznego rozwoju społecznego i gospodarczego, musiala wziąć za przedmiot obszar bardziej odpowiadaiący jego granicom historycznym.

Podobnie jak monografie poprzednie, również i ta przygotowana została częściowo na podstawie materiałów zgromadzonych przez większość jej współpracowników na specjalnej, przez Instytut Zachodni zorganizowanej wyprawie naukowej. Na jej czele stali prof. Zdzisław KACZMARCZYK i prof. Michał SCZANIECKI. W wyprawie wzięli udział: prof. Władysław CZAPLIŃSKI, prof. Gwido CHMARZYŃSKI, mgr Zdzisław CZEPPE, Bronisław KUPIEC, doc. Józef MITKOWSKI i mgr Maria SUBOCZOWA. Wyprawa ta, dokonana samochodem w r. 1949 na przestrzeni 4000 km, umożliwiła części autorów realne zetknięcie się i zżycie z terenem, nawiązanie kontaktu z ludem górnośląskim, ocenę i analizę krajobrazu i przyrody, zbadanie najcelniejszych zabytków sztuki.

Początlowe prace pod redakcją prof. Zdzisława KACZMARCZYKA i prof. Michała SCZANIECKIEGO ciągnęły się dość długo, mianowicie do r. 1951. Wtedy była gotowa pierwsza redakcja pracy. Okazało się jednak, że w latach tych zarówno stan badań nad Górnym ŚLĄSKIEM, jak i trudności natury metodologicznej nie pozwoliły na wcześniejszy druk niniejszej monografii.

Kiedy w r. 1955 wznowiono prace nad przygotowaniem drugiej redakcji monografii Górnego ŚLĄSKA, okazało się, że wobec upływu czasu i postępu badań i nowych koncepcji konstrukcyjnych należało monografię gruntownie przebudować, a niektóre partie napisać na nowo.

Monografia mniejsza obejmuje 2 tomy: pierwszy, zawierający część ogólną, i drugi szczegółową. Tom pierwszy otwierają artykuły: geograficzny i przyrodniczy, z kolei szereg artykułów historycznych rozpoczyna się od pradziejów Górnego ŚLĄSKA, by poprzez epokę feudalną, okres kapitalizmu dojść do lat dwudziestych bieżącego wieku. Dalej następują artykuły syntetyczne na temat sztuki górnośląskiej, piśmiennictwa, języka polskiego na ŚLĄSKU i kultury ludowej.

Część szczegółowa pomyślana jest jako pewien rodzaj przewodnika krajoznawczego, w którym czytelnik po zaznajomieniu się z ogólnymi i charakterystycznymi problemami trzech regionów Górnego ŚLĄSKA: 1) katowicko-bytomskiego, 2) cieszyńskiego i 3) opolskiego odbywa z autorami monografii wędrówkę po miastach, miasteczkach i ważniejszych wsiach tych terenów, poznając ich zabytki, tradycje historyczne i współczesne oblicze. Regiony te zostały opracowane przez red. S. ZIEMBĘ, dyr. L. BROŻKA i doc. S. GOLACHOWSKIEGO częściowo na podstawie nowych materiałów, częściowo na podstawie artykułów przygotowanych do pierwszej redakcji: geograficznych — mgr W. CZEPPEGO, historycznych — prof. Wł. CZAPLIŃSKIEGO, prof. Z. KACZMARCZYKA, doc. J. MITKOWSKIEGO i prof. M. SCZANIECKICGO oraz na podstawie artykułów z historii sztuki prof. G. CHMARZYŃSKIEGO, którego zresztą większość artykułów została w całości i bez zmian włączona do nowego opracowania. W regionach odrębne fragmenty stanowią artykuły etnograficzne prof. M. GŁADYSZA. Jako nowy autor artykułu geograficznego w regionie opolskim wszedł mgr Hieronim PIASECKI.

Oddając monografię Górnego ŚLĄSKA do ręki czytelnika redakcja uważa za szczególnie miły obowiązek złożyć serdeczne podziękowanie wszystkim władzom i osobom, które się przyczyniły do jej wydania i opracowania. Podziękowanie szczególnie gorące kierujemy pod adresem wszystkich tych, którzy w sposób bezinteresowny ułatwili nam zbieranie materiałów w czasie naszej wyprawy- naukowej — w wielu miejscowościach górnośląskich.

Spis treści (cześć I.):

Dział I.:

• Krajobraz – Antoni Wrzosek;
• Żywa przyroda – Stefan Macki, Jan Noskiewicz;
• Pradzieje – Rudolf Jamka;
• W epoce feudalnej – Kazimierz Piwarski;
• W latach 1764-1850 – Wacław Długoborski, Kazimierz Orzechowski;
• W latach 1850-1914: (I. Rolnictwo w dobie kapitalizmu – Seweryn Wysłouch; II. Rozwój kapitalistycznego przemysłu oraz położenie klasy robotniczej – Kazimierz Popiołek; III. Walka mas pracujących ŚLĄSKA o społeczne i narodowe wyzwolenie – Barbara Szerer);
• W latach powstań i wzrostu fali rewolucyjnej – Franciszek Ryszka;
• Śląsk Cieszyński w latach 1742-1920 – Józef Chlebowczyk;
• Sztuka górnośląska – Gwido Chmurzyński;
• Z dziejów piśmiennictwa polskiego – Zdzisław Gierowski;
• Mowa polska na ŚLĄSKU – Stanisław Bąk;
• Kultura ludu śląskiego – Mieczysław Gładysz;

Przypisy.

- Polecam!